::  Pradziadek w sieci  ::  Heraldyka - herb  ::  Heraldyka - szlachta  ::

Szlachetny - postępujący w sposób wspaniałomyślny, bezinteresowny, odznaczający się wielkimi przymiotami charakteru; prawy.

Szlachectwo - przynależność do stanu szlacheckiego, do szlachty; tytuł, prawa szlachcica.

Szlachta - uprzywilejowany stan społeczny w państwach typu feudalnego powstały w XIII-XIV w., wywodzący się z rycerstwa, zwykle feudalni właściciele ziemscy. Szlachta miała dziedziczne prawa i przywileje nadane przez panujących.

W Polsce przekształcenie się rycerstwa w szlachtę nastąpiło w XIV-XV w. Stan szlachecki przejął stare przywileje rycerskie, m.in.: prawo własności posiadanej ziemi, ochronę prawną w postaci wysokiej kary za zabicie (główszczyzna) bądź zranienie (nawiązka) rycerza (szlachcica), prawo wyboru instytucji kościelnej przy świadczeniu dziesięciny, prawo do wynagradzania za czas pełnienia służby wojskowej, zwolnienie od ciężarów na rzecz księcia i jurysdykcji urzędników książęcych (immunitet). Ostatecznie podstawą dominującej pozycji szlachty w społeczeństwie były:

• dziedziczne posiadanie ziemi

• stopniowo rozszerzane prawa i przywileje stanowe wydawane przez królów (m.in. przywileje: koszycki 1374, czerwiński 1422, jedlnieński 1430; konstytucje piotrkowskie 1496, statut warcki1423, statuty nieszawskie 1454)

• jurysdykcja nad poddanymi

• nietykalność osobista

• prawo sprawowania urzędów

• swobody podatkowe i celne.

Głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu.

Początkowo przejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez koligacje, nabywanie ziemi bądź też na drodze sądowej przez udowodnienie szlachectwa przy pomocy świadków. W XVI w. podstawowego znaczenia nabrało szlachetne urodzenie i przynależność do rodów posiadających własne herby i zawołania. Wejście do stanu szlacheckiego mogło nastąpić jedynie w drodze nobilitacji bądź indygenatu. Do szlachty należeli ci, którzy urodzili się z rodziców szlacheckich (od 1505r. także matka winna być szlacheckiego pochodzenia) z legalnego związku. Szlachectwo osobiste (po 20 latach pracy - dziedziczne) posiadali od 1535r. profesorowie Akademii Krakowskiej. W późniejszych wiekach szlachectwo można było uzyskać poprzez nobilitację lub (do lat 30 XVIII w.) adopcję; cudzoziemcy przez indygenat.

Szlachta była zróżnicowana ze względu na stan majątkowy. Najbogatsza była szlachta małopolska, korzystająca z nadań ziemi dokonywanych przez książęta i królów, najuboższa zaś na Mazowszu i Podlasiu, gdzie miała nieduże gospodarstwa i nie posiadała ludności poddanej.

W ramach stanu szlacheckiego wytworzyły się grupy: magnateria, do której należały latyfundia ziemskie, szlachta średnia - reprezentowana przez właścicieli jednej lub kilku wsi, szlachta zagrodowa - dysponująca niewielkimi gospodarstwami i szlachta gołota, która utraciła ziemię.

W XV-XVI w. szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych. Podstawę materialną szlachcie dawała przede wszystkim gospodarka folwarczna, korzystająca na ogół z pracy pańszczyźnianej. W XVI w. dość liczną warstwę tego stanu tworzyła szlachta średnia, jedno lub kilkuwioskowa, która stała się samodzielną siła polityczną (okres tzw. demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ polskiej kultury szlacheckiej, który w XVII w. przybrał szczególny charakter (sarmatyzm). O pozycji formalnie równiej szlachty (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie) decydowała, szczególnie XVII w., wielkość posiadanych dóbr ziemskich. W wyniku procesu koncentracji ziemi i wytworzenie się wielkich dóbr magnackich oraz narastania dominacji politycznej magnatów znaczenie oraz liczba średniej szlachty uległa zmniejszeniu. Wzrósł odsetek szlachty drobnej (posiadającej część wsi) i gołoty, formalnie posiadających pełnię praw, jednak w coraz większym stopniu uzależnionych od magnatów i stanowiących ich klientele. Przywileje nieposesjonatów mocno ograniczyła "Konstytucja 3 maja".

Opierając się na wzorach polskich, etapami, od unii horodelskiej (1413) do unii lubelskiej (1569), tworzył się stan szlachecki w Wielkim Księstwie Litewskim (Unia polsko-litewska). W 1454 prawa szlachty polskiej otrzymało rycerstwo Prus Królewskich. Od końca XVI w. przewagę w państwie uzyskała magnateria, wykorzystująca do zdobycia władzy uzależnioną od siebie ekonomicznie gołotę szlachecką ("szlachtę dworską").

Według szacunków w końcu XVIII w. szlachta stanowiła od 6 do 10% całej populacji ówczesnej Rzeczpospolitej, w tym posesjonatów było ok. 17%, drobnej i czynszowej szlachty około 60%, pozostałą grupę tworzyła szlachta na służbie i w zawodach pozarolniczych. W rozmieszczeniu terytorialnym szlachty występowały znaczne różnice regionalne. Na terenach wschodniego pogranicza wyraźnie przeważała szlachta drobna.

W wyniku rozbiorów wraz z wprowadzeniem ustawodawstwa absolutystycznego państw zaborczych szlachta utraciła swe przywileje. Do utworzonej w 1775r. w zaborze austriackim "Metryki szlacheckiej" prowadzącej ewidencję rodów szlacheckich nie mogła wpisać się szlachta bezrolna. W 2 połowie XIX w. za szlachtę uważano przede wszystkim właścicieli ziemskich oraz potomków rodzin szlacheckich. Rozwój stosunków kapitalistycznych, uwłaszczenie chłopów i zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa w XIX w. doprowadziło do zmniejszenia znaczenia szlachty. Kryzys agrarny w końcu XIX w. spowodowały podjęcie przez znaczną część szlachty pracy zawodowej w miastach, głównie zajęć inteligenckich. Stan szlachecki ostatecznie zniosła "Konstytucja marcowa" 1921r.

źródło: http://region.halicz.pl/szlachta/szlachta.htm, Encyklopedia Onet